شعر اهل بیت(ع) حق الله است نه حق الناس

حرف شعر آیینی که به میان می‌آید، ناخودآگاه ذهن‌ها به سمت محتشم کاشانی و نیر تبریزی و چند شاعر دیگری می‌رود که در ادب آیینی خوش درخشیدند و ماندگار شدند، اما بعد از انقلاب رویه کمی تغییر کرد و آن حالت اتکا به شاعران پیشکسوت و قدیمی جای خود را به ورود شاعران از همه اقشار و همه سنین داد. به طوری که به زعم بسیاری از کارشناسان، شعر آیینی دوره جدیدی از حیات خود را تجربه کرد، دوره‌ای که در آن شاعران جوان بسیاری پا به میدان مدح و ثنا گذاشتند. هرچند سروده‌های آنها هم‌پای بسیاری از اشعار پیشکسوتان نبود، اما بضاعت مزجاتی است که به دلیل تبلور ظرفیت‌ها و توانایی‌ها خود زمینه‌ساز تحولات جدی در این عرصه شد. 

شعر آیینی در طی این سال‌ها به دلیل ایجاد فضای جدید، ساختار و محتوای جدیدی را تجربه کرد. یکی از دلایل عمده این تغییرات و پویندگی، ورود شاعران جوان به این عرصه بود. صابر خراسانی از جمله این شاعران است که در کنار فعالیت‌های ادبی، کار اجرای سروده‌های آیینی را نیز بر عهده دارد. خراسانی گفت، مداحی و اجرای سروده‌های آیینی را به مثابه موسیقی برای فیلم می‌داند و می‌گوید: که این وجه بیانگر تمامی زحمات شاعر است و سبب می شود تا شعر در اذهان بیشتر ماندگار شود. خراسانی در ادامه صحبت‌هایش یکی از عمده مشکلات امروز شعر آیینی را در این می‌بیند که گاه همه توان خود را برای این کار نمی‌گذاریم، چرا که اگر غیر از این بود، خروجی بهتری داشتیم. متن این گفت‌وگو به شرح ذیل است:

 آقای خراسانی! چه شد وارد عرصه شعر آیینی و هیئتی شدید و از کجا فعالیت خود را شروع کردید؟

فعالیت من در شعر آیینی و هئیتی غیرمنتظره شروع شد؛ اتفاقی در ده سال پیش رخ داد، باعث شد وارد این حوزه شوم. شرایطی ایجاد شد که فهمیدم می‌توانم در این حوزه شعر آیینی هم فعالیت کنم. ابتدا شعر می‌گفتم؛ آن هم با موضوعات مختلف آیینی. در ابتدا هر موضوعی که درباره اهل بیت(ع) به ذهنم می‌رسید، می‌نوشتم و در این حیطه فعالیت می‌کردم. کسی را هم نداشتم که فضایی ایجاد یا در این راه راهنمایی کند که چگونه اشعار را منتشر کنم. چون اطلاعات درستی در حیطه شعر چه آزاد و چه آیینی نداشتم و فقط جوشش و الهامات درونی بود، به کسی نیاز داشتم که این‌ها را در مسیر درستی هدایتش کند.

یکی دو سالی که در این حیطه یعنی شعر و به گفته خودم دل‌نوشته شروع به فعالیت کردم، به لطف خدا با دوستانی آشنا شدم که در این حیطه فعالیت می‌کردند. وقتی با این دوستان شاعر بیشتر آشنا شدم آنها این خمیر و موم را شکل دادند، بر من تأثیر گذاشتند و شروع به خط‌دهی کردند. اینجا بود که من آموختم که شعر این نیست که هر چه به ذهن رسید روی کاغد بیاوریم، بلکه یک سری صنایع و چارچوب خاصی، به ویژه در شعر  آیینی هست که باید لحاظ شود.

دوستان کم کم اشعار و علاقه‌ام را به سمت و سویی سوق دادند که وارد مسیر اصلی شد. یکی از اولین دوستان، سیدحمیدرضا برقعی‌ بود که پیشنهاد داد تا در حلقه شعر در قم که استاد مجاهدی برگزار می‌کند، شرکت کنم. اولین‌بار که جلوی آقای مجاهدی شعر خواندم چون نه آشنایی با شعر داشتم و نه شاعر بودم، شعری پر از از ایراد از نظر صنایع خواندم، اما با وجود این آقای مجاهدی من را تشویق و ایراد شاگردش را تحسین کرد. شعری که خواندم، سروده‌ای بود برای آقا آمام رضا با این بیت که «هر جایی که من آغاز کردم / به ایوان رضا درباز کردم».

این تشویق ایشان باعث شد که من بیشتر به سمت این موضوع بروم و بیشتر تشویق بشوم. دوستان مشفق در پیشرفت کردن خیلی مؤثر هستند، چون احساس نمی‌کنند که رابطه رقابتی است، بلکه اینطور فکر می‌کنند که رفاقتی است. بعدها با رفقای تهران آشنا شدم، انجمنی بود در حسینه انصار العباس(ع) تهران توسط حامد خاکی ایجاد شده بود و آقایان دیگری مثل متولی، رستمی سیدمحمد جوادی و محمد سهرابی هم به آنجا می‌آمدند و این دامنه گستره شد و شروع به فعالیت کردیم.

سه یا چهار سال از این فعالیت‌ها گذشت، تا اینکه دوستان گفتند شما صدای خوبی دارید اشعار خودتان را اجرا کنید. حتی اگر اشعارخودتان را اجرا نمی کنید، اشعار دیگر را بخوانید. بعد از این شروع به اجرا کردم. امیدوارم بتوانیم از این مسئولیت سربلند بیرون بیاییم، چون خیلی جای کار دارد و من هنوز پله اول هستم.

 شعر آیینی با شعر هئیتی فرق دارد؟ شعر شما به چه سمتی بیشتر گرایش دارد؟

می‌توان از شعری که بنده در آن کار می‌کنم، برداشت آیینی داشت. من نظرم این است شاعر امروز باید شاعر زمان خودش باشد. گاهی ما به یک نفر شاعر اهل بیت(ع)، یا شاعر مذهبی و یا شاعر آیینی می‌گوییم، اما به نظر من حوزه گستره‌تری را باید برای اشعار قائل شد. است. من معتقدم هر شعری که در مسیر اهل بیت(ع) است، شعر آیینی است، خواه شعری که به ائمه(ع) بپردازد، خواه به اطرافیان و صحابه این بزرگواران. به نظر من هر شعری که انگشت اشاره آن به سمت امام و معصوم(ع) است، شعر آیینی اطلاق می‌شود.

در این دایره شعر دفاع مقدس که مؤلفه‌های خاص خود شهادت، ایثار، جوانمردی، از خودگذشتگی، جانبازی، شهدای گمنام، خانواده شهدا و عمکلردهای آنها را در خود دارد هم در فضای شعر آیینی قرار می‌گیرد. یک بُعد دیگر شعر آیینی، فضا و بُعد فرامنطقه‌ای است؛ یعنی شاعر به فضا نگاه می‌کند تا ببیند چه جریانی به سمت درستی در حال حرکت است و چه جریانی مانع حرکت آن می‌شود؛ وقتی می‌گوییم شاعر آیینی باید شاعر زمان خود باشد در این بعد صدق می‌کند. شعر آیینی در این حوزه که بنده ترسیم کردم، هست و نباید آن را فقط مربوط به چهارده معصوم(ع) دانست، چون اهل بیت(ع) برای همه زما‌ن‌ها هستند و موضوعیت آن برای همه است.

«آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند»؛ برند تبلیغاتی حوزه فرهنگ انقلاب

 مقام معظم رهبری  عنوان کرده‌اند که باید شعر خوب آیینی را برای مخاطب بخوانید. یکی از مؤلفه‌هایی که ایشان برای سنجش شعر خوب آیینی معرفی کردند، تأثیرگذاری آن بر مخاطب است. شما تأثیر اینگونه سروده‌ها را در جامعه چگونه می‌بینید؟

اعتقاد من این است که قطعاً کلام تاثیرگذار است. هنرمندان هر کشوری خط مقدم آن کشور و هنرمندان آیینی ما خط مقدم جبهه فرهنگی انقلاب هستند. شاعر آیینی علمدار جبهه فرهنگی است، به همین خاطر قطعاً تأثیرگذار است. همه دنیا تلاش می‌کنند نیمی از بودجه خود را در عرصه فرهنگ خرج کنند که تأثیرگذار باشد. همه کارشناسان بر این باوراند که تبلیغ مهمترین عامل برای فروش بهتر است. حتی اقتصاد هم از کار فرهنگی برای تأثیرگذاری بیشتر بهره برده کرده است. امام(ره) سی سال پیش فرمودند که «آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند.» این یک برند است؛ یعنی هرجا پرچمی از انقلاب بلند شد، حرف امام(ره) تداعی می‌شود. به این می‌گویند یک کار فرهنگی تأثیرگذار.

درست است در طی این سال‌ها بر کشورهای مختلف و بر جریان حاکم فرهنگی کشور بعد از پهلوی تأثیرگذار بوده‌ایم، اما کار فرهنگی زیاد نکردیم. حال پرسش اینجاست که منظور از فرهنگ یعنی چه؟ ما مگر به جز اهل بیت(ع) و معصومین(ع) فرهنگ دیگری هم داریم. اگر برای کار فرهنگی بیشتر توجه و سرمایه‌گذاری کنیم، دیگر نیازی نیست خیلی از جاها هزینه‌های زیادی برای آن بپردازیم. رهبر انقلاب چندین سال است در گفته‌هایشان می‌فرمایند که کار فرهنگی کنید. با این همه تأکیدات، کار فرهنگی نمی‌کنیم، از این طرف باید در معضلات و مشکلات اجتماعی هزینه زیادی بپردازیم.

خوب  اما کم کار کردیم

شعر سال‌های سال مهمترین رسانه در ایران بود. مردم از گذشته با شعر بیشتر از نثر ملموس بوده‌اند. شعر در هر زمانی با مقتضیات خوئدش به پیش رفته است، به خصوص شعر آیینی. اما در روزگار ما شاعران این حوزه چقدر با تغییر اوضاع تغییر کرده‌اند؟ چقدر به این سمت پیش می‌روند که کار فرهنگی انجام بدهند؟

رهبر انقلاب هم فرمودند که در این دهه اخیر شعر و ادبیات پیشرفت خوبی داشته است، اما اعتقاد بنده این است که گاهی اوقات ما درگیر فرم می‌شویم. اگر امروز بخواهیم شعر آیینی به عنوان یک برند فرهنگی معرفی شود، باید بیشتر به محتوا بپردازیم. ما خوب کار کردیم، اما کم کار کردیم. رهبری در چند جلسه‌ای که با شاعران داشتند، تأکید بر شعر دفاع مقدس کردند، چرا که به زعم ایشان این نوع سروده‌ها می تواند تأثیرگذار باشد و علاوه بر آن جنس این نوع سروده‌ها زمینی نیست. حالا برخی از شاعران فکر می‌کنند که شعر دفاع مقدس با شعر آیینی متفاوت است. مگر غیر از این بود که یک سری جوان با الهام و الگوسازی از قیام سیدالشهدا(ع) سینه سپر کردند. اگر می‌خواهیم خروجی آن چیزی باشد که اهل بیت(ع) بپسندد، باید مبلغ دین خدا و اهل بیت(ع) باشیم.

من حس می‌کنم خوب کار نکردیم، چون باید برای هرکاری یک خروجی داشته باشیم، اما خروجی شعر آیینی ما چه بود؟ یک موقع امام حسین(ع) پرچم قیام بلند می‌کنند، خروجی آن چیزی می‌شود که الآن می بینیم. بعد از هزار و چند سال هزاران انسان زیر همین پرچم سینه‌زنی می‌کنند و یاد امام(ع) را گرامی می‌دارند. اصلاً کاری به معصوم نداریم، در دفاع مقدس کسی که داوطلب می‌شود روی میدان مین غلت می‌زند تا تکه‌تکه بشود و با این کار می‌خواهد گروهی رد شوند تا به یک فتحی برسند، خروجی آن نگهداری خاک و این امنیت و آسایشی است که می‌بینیم. ما در این زمینه هم کاری نکردیم. خروجی‌ای نداشتیم.  من خودم را عرض می‌کنم، کار کرد صابر خراسانی آن چه بود؟

کار در حوزه شعر آیینی رفاقتی است نه رقابتی

شاعران آیینی که با هم رقابت ندارند، بلکه رفاقت دارند. اگر ما همه هم‌سو شویم که ببینیم تبلیغ چی کسی را می‌کنیم یا حرف چه کسی را می‌زنیم، نتیجه بهتری حاصل می‌شود. اگر به این اجماع و به این اتحاد برسیم که ما کارگر هستیم و صاحبخانه کس دیگری است، وضعیت فرق می‌کند، اما ما کم‌کاری کردیم، چون عده‌ای هستند که می‌توانند وارد اجرا شوند، تریبون فرهنگ اهل بیت(ع) شوند، اما به دلایل مختلفی وارد نمی‌شوند. گاه صاحبخانه را گم می‌کنیم. هرچقدر از این امر دور شویم، امور دیگری جایگزین فضای آیینی می‌شود، چون ممکن است این سنگر خالی شود و کسان دیگری وارد شوند که اعتقاداتشان خلاف اعتقادات ما است، پس ما باید این سنگر را گسترش دهیم. هرکس در حیطه و توان خودش، من نمی‌توانم مرحوم آقاسی یا برقعی باشم، حداقل می‌توانم صابر خراسانی باشم. ما باید بتوانیم کرسی‌های فرهنگ اهل بیت(ع) را در دنیا بیشتر و آنها را حفظ کنیم.

 رهبر انقلاب فرموده بودند در عرصه شعر آیینی، شعر ضعیف را نخوانید و پیش خودتان نگاه دارید. خیلی‌ها معتقدند که که کارکرد این اشعار آیینی‌ای که در هیئت‌ها خوانده می‌شود، ضعیف است و این مداح است که به آن ارزش می‌دهد.

آقا فرمودند شعر ضعیف نخوانید، باید این حرف تفسیر شود. گاهی شعر بحث اعتقادی دارد که درست است نباید خوانده شود، مثلاً یک موقع می‌خواهی از امام علی(ع) تعریف کنی، آن وقت مقامشان را به اندازه پیامبر(ص) بالا می‌بری. قطعاً باید جلوی خواندن اینگونه اشعار گرفته شود. این مشکل هم گاهی به علت کم‌اطلاعی است، چون شاعر اهل بیت(ع) قصد بی‌احترامی ندارد، به خاطر نداشتن بالاسری و عدم آگاهی است.

یک موقع سستی شعر به صنایع شعری است. مثلاً شما در جشن میلاد اهل بیت(ع) همیشه بهترین لباس را می‌پوشید، نمی‌توان با ظاهری ناآراسته رفت. یک جا هم بحث قوت شعر است که ما باید بهترین کار را انجام بدهیم و همه هم باید این توقع را داشته باشند. حال پرسش اینجاست که این خوب یا بد را چه کسی باید مشخص کند و چه کسی باید به او نمره بدهد. جوشش و کوشش با هم باعث تاثیرگذاری می‌شود. گاهی جوشش شخصی بوده و جوشش استاد را نداشته در زمینه کوشش هم اگر کم باشد باز هم نباید رفتار قهری داشت، مگر او برای غیر از اهل بیت(ع) کار می‌کند. مگر آن پیرزن برای خرید یوسف(ع) کلاف نبرده بود، وسعش همین یک کلاف بود. همه به او خندیدند، اما یوسف نخندید. حالا شعر آیینی هم همین وضعیت را دارد. وسع صابر خراسانی در همین قدر است.

خیلی‌ها به خاطر برخوردهای قهری از انجمن‌های آیینی رفتند

اما آیا این به بدین معناست که هرکسی با هر بضاعتی که داشت، می‌تواند هر شعری که سرود را شعر آیینی بداند؟ خیلی جاها یکسری شعرها خوانده می‌شود که بیشتر به ساحت اهل بیت(ع) لطمه می‌زند. ما چندین انجمن شعر داریم. کسی که جوینده باشد آن را پیدا می‌کند. برخوردها در این انجمن‌ها هم خیلی مهم است. بنده سال ۸۴ در حرم امام رضا یک شعری را خواندم که یکی از مصرع‌های شعرم قافیه نداشت در انتهای جلسه یکی از دوستان به من گفت که آن مصراع اشتباه بود، ایراد آن را درست کن. حال اگر ایشان در جلسه با من برخورد قهری می‌کردند من دیگر ادامه نمی‌دادم. خیلی از افرد به خاطر برخوردهای قهری درانجمن‌های شعری آیینی ادامه ندادند. خیلی از جوان‌های ما که به سراغ شعر آیینی نمی آیند بخاطر همین برخوردها است.

کار باید بزرگتر داشته باشد. ما صاحب نظرتر از استاد سازگار، استاد علی انسانی، مجاهدی، معید، شفق وشکوهی نداریم. این ها قله‌داران شعر آیینی هستند. یک مدتی شعر در جامعه بی‌توجه بود تا زمانی که رهبر انقلاب چند جلسه با شاعران گذاشتند.

مداحی برای شعر آیینی مثل موسیقی برای فیلم است

حالا شما به اجرای شعر آیینی و تأثیر آن بر بهتر شدن سروده‌ها اشاره می‌کنید. ببینید، می‌خواهم یک مثال بزنم. وقتی موسیقی سریال امام علی(ع) را می‌شنوید، به یاد سریال می‌افتید. اگر موسیقی را از این فیلم بگیرد، دیگر آن تأثیرگذاری را نخواهد داشت. تمام زحماتی که برای تولید این سریال کشیده شد، در این موسیقی می‌شود دید. همین موضوع برای شعر آیینی هم صدق می‌کند. اشعار زیادی در طول سال برای اهل بیت(ع) گفته می‌شود، اگر شاعر آدم معروفی باشد، کتابش خریداری می‌شود، اما حوزه تأثیرگذاری آن چقدر است؟ تمام ابیاتی که از این کتاب‌ها حفظ می‌شوند، به چند بیت ختم می‌شود. اما اگر همان شعر به صورت مداحی خوانده شود، تأثیری دو برابر خواهد گذاشت.

شعر اهل بیت(ع) حق الناس نیست، حق الله است

خیلی وقت‌ها یک شعری مداحی می‌شود، بعد از گذشت چندین سال اگر همان شعر در هیئتی خوانده می شود، همه با مداح زمزمه می کنند، این یعنی تأثیرگذاری. چرا شعر آیینی ما نباید توسط اجرا و مداحی به عنوان یک برند در دنیا جایگاه داشته باشد و محدوده‌اش را از دایره یک هیئت گسترده‌تر کند؟ همه جا کار و اجرا برای اهل بیت تاثیرگذار است چون آنها سرمشق و الگوی زندگی ما هستند.

در سال‌های اخیر نسل جوان با رویکرد زمان خودش این اجرا را پیاده کرده و تأثیرگذاری ویژه‌ای داشته است، به همین خاطر به نظر می‌رسد شعر آیینی در سال‌های اخیر به واسطه همین رویکردهای جدید به شعر آیینی، این حوزه وارد مرحله جدیدی شد. شعر اهل بیت(ع) حق الناس نیست، حق الله است، به همین خاطر  می‌گویم که شعر اهل بیت(ع) را یک برند تبلیغاتی برای فرهنگ اهل بیت(ع) تبدیل کنیم. دایره شعر را از محدوده تکایا و هیئت‌ها وسعت بیشتری دهیم.